Wandelen tussen Veenhuizen en het Fochteloërveen
Op de grens van Friesland en Drenthe ligt het Fochteloërveen, een hoogveengebied dat ontsnapte aan de handen van te werk gestelde paupers uit de naastgelegen ‘kolonie’ Veenhuizen. Nu is het de kraanvogel die nestelt in het moerassige veengebied.
(Dit artikel is ook gepubliceerd in Trouw, magazine Tijdgeest, maart 2023)
Het veengebied | Koloniën van Weldadigheid
Drenthe is beroemd om de hei, de hunebedden en de huifkarren. En om de ruimte. Hier, middenin natuurgebied het Fochteloërveen, is het enige dat we rondom zien gitzwart water, doorspikkeld met pollen goudkleurige pijpenstrootje. Hier en daar staat een zilverberk langs het wandelpad en struikjes rode gagel. Op een uur lopen ligt Veenhuizen, waar we onze wandeling vanmorgen begonnen. In 1823, tweehonderd jaar geleden, werd het dorp gebouwd op de immense, drabbige veenvlakte die dit deel van Drenthe toen was. ‘Waarom juist híer?’, vroegen we ons af.
Het antwoord kregen we in het museum van Veenhuizen. Het dorp werd aangelegd als een van de zeven koloniën van Weldadigheid. Na het vertrek van Napoleon bleef Nederland in armoede achter. Er dreigden opstanden. Generaal Johannes van den Bosch, weldoener en begaan met het lot van de paupers in ons land, trok bij Willem I aan de bel met een plan. Het moest voorzien in hulp aan de armsten – wezen, bedelaars, landlopers. Zij kregen onderdak, werden opgeleid met het doel hun leven weer op de rit te krijgen. Op de begraafplaats liggen 16.000 kolonisten, zoals de bewoners genoemd werden, vier lagen dik.
Het erfgoed | Strafkolonie voor paupers en criminelen
Veenhuizen is sinds juli 2021 Unesco-erfgoed. Je wandelt er door straten die keurig haaks op elkaar liggen. Details op de huizen verraden een strikte hiërarchie onder de voormalige bewoners. Langs de Hospitaallaan, naast Hotel Bitter en Zoet, staan de dienstwoningen ‘Toewijding’ en ‘Plichtgevoel’. Het zijn grote huizen, de eerste werd bewoond door de geneesheer, de tweede door de apotheker. Er tegenover woonden de minder geschoolden, in huizen zonder erker of bovenverdieping, zonder luiken of rode beuk in de tuin, een teken van stand. Bijna alle gevels hebben stichtelijke teksten. ‘Vertrouw op God’, ‘Bid en Werk’, ‘Zorg en Vlijt’.
Het opvallendste bouwwerk is de voormalige gevangenis, nu het Nationaal Gevangenismuseum, carrévormig opgetrokken rond een groot binnenplein. De eerste zesendertig jaar functioneerde Veenhuizen als opvang voor armen, maar vanaf 1859 richtte Justitie het in als strafkolonie. Paupers en criminelen werden gevangengezet en tewerkgesteld in het veen, dat ontgonnen moest worden voor turf of de verbouw van aardappels.
De ontgronnen gronden | Land van dijkjes, greppels en akkers
Dat veen vinden we aan de overzijde van het brede ontwateringskanaal dat de zuidgrens van Veenhuizen vormt. Dat is waar de kaarsrechte Generaal van den Boschweg uitkomt bij het voormalige ‘Directiehotel’. Alle akkers waar we over uitkijken, alle kanalen en bossen dateren van ná 1823, dus na de oprichting van Veenhuizen, en zijn dus het werk van de ‘kolonisten’. Ook in het bos rondom ons zien we resten van ontginning en ontwatering: we hobbelen over dijkjes en door greppeltjes, verderop door een bosje kaarsrechte beuken. Dag in dag uit staken de paupers het veen af.
Een paar jaar geleden ontdekte men iets bijzonders aan het ‘goudkleurige’ grondwater van Veenhuizen. Het bleek rijk aan humuszuur, een soort wondermiddeltje onttrokken aan veen. Meng je het met fulvinezuur, dan kun je ermee schrijven. Smeer je het op je huid dan wordt die veerkrachtig. Voer voor creatieve ondernemers! Die ontwikkelden een ‘veenlijn’, van veenzeep tot veengoud en veendrab.
Natuurgebied Fochteloërveen | Slangen en heide
De wandeling voert verder door het bos, langs een schaatsbaantje de bocht om, zo het open Fochteloërveen op. Licht, ruimte! We volgen een onverhard paadje, het veert onder onze wandelschoenen. Het uitzicht lijkt oneindig, terwijl dit slechts het laatste lapje hoogveen is van het uitgestrekte veenpakket dat Drenthe ooit bedekte.
Veen bestaat uit een laag samengedrukte dode planten, soms metersdik. Waar die veenlaag boven de waterspiegel aangroeit, heet het hoogveen. Daarvan rest nog maar weinig, het werd bijna compleet afgegraven voor de winning van turf. Het Fochteloërveen ontsnapte aan de ontginningswoede, doordat toenmalig koningin Wilhelmina dit verbood. Nu is het unieke hoogveenlapje de oogappel van Natuurmonumenten en het domein van adder, ringslang en gladde slang.
En die gouden pijpenstrootjes die wij zo mooi vinden? Die zijn Natuurmonumenten een doorn in het oog. Het betekent dat er veel stikstof in de lucht en bodem zit. De strootjes verdringen het interessantere lavendelheide, dopheide én niet te vergeten de zeldzame veenmossen, de longen van het zeldzame hoogveen.
Uitzichttoren De Zeven | Speuren naar kraanvogels
Verderop, verscholen tussen bomen, doemt De Zeven op, een uitzichttoren met op het hoogste punt (18 meter) een venster met een kijker. We speuren – licht deinend in de wind – het veen af. Het lijkt wel een steppe. Een man die ons hijgend naar boven is gevolgd – camera met reusachtige lens erop – vertelt over zijn doelwit, de kolonie ‘kranen’. Hij bedoelt de kraanvogels die in het Fochteloërveen foerageren. En vertelt: ‘Met zijn stelten doorwaadt de kraan de drassige bodem soepeltjes. En veilig ook, want voor zijn belagers is het gebied te nat en te open voor belagers. En vertonen die zich tóch, dan trekt de kraan zich hoog en droog terug op een pol pijpenstrootjes, het water rondom als slotgracht.’ De man laat het trompettergeluid van de kraan horen en toont een foto van de geluksbrenger. Spanwijdte: 2 meter. Hoogte: 1.30 meter. De geluksbrenger spotten is ons niet gegeven.
Door naar Appelscha dan maar. Een tochtje van twee uur. Laat in de middag passeren we de ophaalbrug en lopen zo in de armen van eetcafé Hulst, de goudbruine geur van frietjes tegemoet.
INFORMATIE WANDELROUTE VEENHUIZEN FOCHTELOËRVEEN
De wandelroute
Deze wandeling combineert een ommetje over het terrein van kolonie Veenhuizen (blauwe route, 2,2 km), gevolgd door een lijnwandeling naar Appelscha (15,5 km).
Routebeschrijving
blauw paaltje) begint bij het Toeristisch Informatiepunt Veenhuizen Boeit (Oude Gracht 40, Veenhuizen) en voert onder meer langs het Gevangenismuseum. De route eindigt op de T-splitsing met aan je rechterhand het informatiecentrum en om de hoek knooppunt 52.
Naar Appelscha: voor de lijnwandeling naar Appelscha volg je vanaf de T-splitsing met knooppunt 52 volg 53 via de Generaal van de Boschweg (overzijde kanaal, bruin-witte bordjes). Vanaf 53 verandert de kleur van de bordjes: rood-blauw met witte pijl. Volg 71 – 73 – 74 – 32 – 27 – 24 – 51 – 56 – 77 – 79 – 78 – ri 93 maar sla overzijde kanaal (Vaart Zuidzijde) af naar bushalte Riemsdraai, het eindpunt van deze wandeling.
Meer zien van Veenhuizen?
Je kunt in het dorp ook de rode (3,5), gele (5 km), grijze (7 km) of groene route (5,5 km, naar Fochteloërveen) volgen.
Ook een aanrader: een luisterroute (‘Luistertocht door het Pauperparadijs’) en de route ‘Veenvertellingen’. Meer informatie op: gevangenismuseum.nl/activiteiten/luistertocht-door-het-pauperparadijs
Fietsen over het Pauperpad
Tussen Veenhuizen en Frederiksoord, twee koloniën van Weldadigheid, kun je fietsend het Pauperpad volgen. Je volgt knooppunten en doorkruist het land dat door de paupers van de koloniën in cultuur werd gebracht. Je komt onderweg ondermeer door Bosschoord, het Doldersummerveld, Zorgvlied, Vledder en het fraaie Aeckingerzand. Hotel Bitter en Zoet (Veenhuizen) en Hotel Frederiksoord (Frederiksoord) bieden de route ook als luistertocht aan.
Feest | 200 jaar Veenhuizen
In 2023 bestaat Veenhuizen 200 jaar wat gevierd wordt met ca 50 activiteiten en voorstellingen. Zo is begin juni het theaterspektakel Het Pauperparadijs te zien; je kunt aanschuiven bij Erfgoed Diners, het Festival Veenhuizen bezoeken of deelnemen aan de Landlopersdag.
Naar Veenhuizen toe
Openbaar vervoer: neem op station Assen bus 84 richting Drachten, stap uit bij halte Generaal van den Boschweg in Veenhuizen. Wandel daarna 800 m naar Toeristisch Informatiecentrum Veenhuizen Boeit. Vanuit Appelscha neem je de bus terug naar station Assen (bus 114 of 115).
Auto: parkeerplaats Haulerweg ligt dichtbij het Toeristisch Informatiecentrum Veenhuizen. Keer vanaf Appelscha terug met bus 114 of 115. Reken op minstens 1,5 uur reistijd.